“Zamki małopolskie” – wystawa fotografii
Galeria Niebieska, ul. Krakowska 4, wernisaż 16 stycznia 2024 r., godz. 17:00. Wystawa czynna do 13 lutego.
Dzisiejsze województwo małopolskie to znacznie mniej niż połowa historycznej Małopolski, najważniejszego obok Wielkopolski regionu dawnej Rzeczpospolitej. Nawet na tym pomniejszonym terenie zachowało się bardzo wiele cennych pamiątek przeszłości. Wśród nich szczególne znaczenie mają zamki. Najbardziej znane są Orle Gniazda – zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, zamki karpackie, zamki Doliny Dunajca oraz oczywiście królewski Wawel.
Zgodnie z uznaną definicją „zamek” to samodzielny zespołów elementów obronnych, takich jak wały, mury, baszty itp. oraz zabudowań mieszkalnych, powiązanych w zamknięty obwód warowny i łączący funkcje obronne, mieszkalne i gospodarcze. Najkrócej można powiedzieć, że zamek to obronna siedziba pana feudalnego.
Od czasów prehistorycznych budowane były na jej terenie osady obronne, a we wczesnym średniowieczu zasłynęła wielkimi grodami o wysokich wałach i licznych podgrodziach. Epoka zamków murowanych w Małopolsce rozpoczęła się w ostatnim ćwierćwieczu XIII w. Wtedy to zaczęły powstawać pierwsze zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, refugialny zamek Pieniny, zamek biskupów krakowskich Lipowiec, a po nim cylindryczne wieże zamków chroniących komory celne, np. Czchów, Rytro i Dobczyce. Za czasów króla Władysława Łokietka kasztelan krakowski Spycimir Leliwita zbudował w Tarnowie pierwszy murowany zamek z taką wieżą należący do świeckiego możnowładcy. Potem on sam lub jego syn Jan z Melsztyna zbudował nad Dunajcem drugi zamek znacznie różniący się formą od pierwszego. Były to już czasy króla Kazimierza Wielkiego, uznawanego za największego fundatora zamków w dziejach Królestwa Polskiego. Z jego inicjatywy zbudowano m.in. zamki w Niepołomicach i Nowym Korczynie, przebudowano i rozbudowano zamki w Nowym Sączu, Czorsztynie i Czchowie. W drugiej połowie XIV w. swoje początki biorą zamek Kmitów w Wiśniczu, zamek Tenczyn w Rudnie, zamek górny w Rożnowie oraz zamek biskupów krakowskich w Muszynie. W latach 1470-1480, Jakub z Dębna, kanclerz wielki koronny i kasztelan krakowski zbudował swoją rezydencję w Dębnie. Zachowując elementy zamku stała się ona przede wszystkim wygodną i elegancką rezydencją, w której bezpieczeństwo nie stoi na pierwszym miejscu.
W wieku XVI w. w Małopolsce nie powstało już wiele nowych zamków, ale rozbudowywano istniejące dostosowując je architektonicznie do stylu renesansowego i obrony przed coraz silniejszą bronią palną przez budowę bastei, bastionów i wałów ziemnych. Hetman wielki Jan Tarnowski rozpoczął w Rożnowie budowę twierdzy broniącej od południa dostępu do stolicy kraju, która jednak nie została ukończona. W latach 1530-1550, Gładyszowie zbudowali we wsi Szymbark późnogotycki dwór obronny, w okresie od 1585-1590 przekształcony w renesansową rezydencję. Z kolei jednym z najwspanialszych zamków XVII w. nie tylko w skali regionalnej, ale ogólnopolskiej jest zamek w Starym Wiśniczu rozbudowany za sprawą Stanisława Lubomirskiego. Był to pierwszy bastionowy zamek w Królestwie Polskim.
Lata 50 XVII w. z najazdem szwedzkim i siedmiogrodzkim przyniosły upadek wielu zamkom na ziemiach polskich. Nie wszystkie też w następnym stuleciu sprostały zwiększonym wymaganiom odnośnie do wygody mieszkania. W XVIII w. bardziej pożądaną rezydencją stał się barokowy pałac, najwyżej w otoczeniu bastionowych a mury zamkowe straciły już w znacznym stopniu walor obronny.
Tylko część z zamków małopolskich przetrwała do naszych czasów, po większości zostały tylko większe lub mniejsze ruiny, o kształcie pozostałych wnioskować możemy tylko na podstawie ikonografii, wspomnień i badań naukowych. Zamki, które przetrwały też nie zawsze wyglądają tak, jak chcieliby je widzieć miłośnicy zabytków. Zarówno prywatni właściciele, jak i państwowe czy samorządowe agendy, w rękach których znajdują się te obiekty, często popadają w skrajności – albo słabo zabezpieczona ruina, niszczejąca ruina albo dążenie do pełnej odbudowy, najczęściej bez wystarczających badań historycznych i archeologiczno-architektonicznych.
Piękno zamków małopolskich, w takim stanie jak się zachowały, możemy na szczęście wciąż podziwiać osobiście lub w sztuce, a w tym przypadku na fotografiach Stanisława Kusiaka, który ukazał je z charakterystyczną dla siebie wrażliwością i talentem.
dr Krzysztof Moskal
STANISŁAW KUSIAK (ur. 1970)
mieszka w Zakliczynie w powiecie tarnowskim. Jest członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików. Fotografią zajmuje się od połowy lat 90. Uprawia głównie fotografię kreacyjną, warsztatowo opartą na klasycznej technice czarnobiałej, której głównym tematem jest człowiek. Jest autorem kilku wystaw indywidualnych, z których ważniejsze to „Znaki zapytania” i „Poza kadrem”. Brał udział w wielu wystawach zbiorowych, m.in.: „W hołdzie Hartwigowi”, „Darkscapes”,„Współodczuwanie – dialog”, „Akt w polskiej fotografii”. Jego prace publikowane były w wydawnictwach, takich jak: „The Best Photographers PhotoArt’ (Praga), „New Polish Nude Photography” (Poznań), „AKT w polskiej fotografii” (Kielce), „PhotoArt” – magazyn fotograficzny (Praga) i wielu innych.
Od lat dokumentuje również za pomocą fotografii wydarzenia społeczno-kulturalne, zabytki architektury oraz lokalny krajobraz i zachodzące w nim zmiany, na potrzeby publikacji albumowych, książkowych, prasowych oraz internetowych. Jest autorem zdjęć do albumu „Zakliczyn – piękno światłem malowane”. W latach 1998 – 2008 brał udział w konkursach fotograficznych zdobywając nagrody i wyróżnienia. Pracuje w Zakliczyńskim Centrum Kultury, gdzie stworzył Galerię PODDASZE promującą twórczość (nie tylko fotograficzną) zarówno początkujących, jak i bardziej znanych twórców. Prowadzi także zajęcia fotograficzne dla młodzieży, które skupiają się głównie wokół technik klasycznych i alternatywnych.
